મૈં એક કિરદાર સે બડા તંગ હૂઁ કલમકાર...મુઝે કહાની મેં ડાલ, ગુસ્સા નિકાલના હૈ!
એક ડિસ્ટ્રિક્ટ પ્લેસની જનરલ હોસ્પિટલના સિવિલ સર્જન અને એક દર્દી વચ્ચે થયેલો સાવ સાચો સંવાદ.
‘શું છે?’ ડૉ. બક્ષી.
‘સાહેબ.’ દર્દી બાપડો એક વૃદ્ધ સરકારી કારકૂન હતો. એ તો સિવિલ સર્જનના દર્શન માત્રથી થરથરવા માંડ્યો હતો. એમાં ડૉ. બક્ષીનો કડક અવાજ સાંભળ્યો એટલે ગળામાંથી વધારે કંઈ નીકળ્યું જ નહીં.
ડૉ. બક્ષીનો મિજાજ ફાટ્યો, ‘શા માટે આવ્યા છો એ તો ભસો!’, ‘સાહેબ, મને છાતીમાં દુખે છે.’, ‘તો હું શું કરું? ઠંડીની સિઝન છે. શરદીના કારણે દુખતું હશે. હું બામ લગાવી આપું એવું કહેવું છે તમારું? જાવ, ઘરભેગા થઈ જાવ! તમારી ડોશીને કહેજો, એ આદુંવાળી ચા બનાવી આપશે એટલે દુખાવો મટી જશે.’, ‘પણ સાહેબ, મારો દુખાવો ડાબી તરફનો છે. ક્યાંક હાર્ટનો તો?’, ‘મેં તમારો કેસપેપર વાંચી લીધો છે. તમે ધારો છો એવું કશું જ નથી.’
‘અરે! પણ સાહેબ, તમારું મશીન ખોટું પણ હોઈ શકે છે. ઈ.સી.જી. ભલે નોર્મલ આવતો હોય, પણ મારાથી તો શ્વાસ લેવાતો નથી.’, ‘એટલે? તમે કહેવા શું માગો છો, હેં? હું ડૉ. કમલકાંત હરિવદન બક્ષી સાવ આવડત વગરનો? મારી ડિગ્રી પણ ખોટી? મારું નિદાન ગલત? તમે એકલા સાચા?’
ક્લાર્ક બાપડો બે હાથ જોડીને કરગરી પડ્યો, ‘એવું મેં ક્યાં કીધું સાહેબ? મારું તો ખાલી એટલું જ કહેવાનું છે કે ક્યારેક આવાં મશીનોમાં નિદાન ન પણ પકડાય. આવી હાલતમાં હું આવતી કાલે નોકરી કરવા જાઉં અને ખુરશીમાં જ ઢળી પડું તો મારું કુટુંબ રઝળી પડે, સાહેબ!’
‘હું... મ... મ... મ્..!’ સમજી ગયો. તમારે સિકનેસ સર્ટિફિકેટ જોઈએ છે એમ કહોને? ચાલુ પગારે નોકરીમાંથી રજાઓ લેવી છે એમ ને? દીકરીનું લગ્ન આવે છે કે ચાર ધામની જાત્રાએ જવું છે? ચાલુ પગારે!’
‘અરે! સાહેબ, મારાથી અહીં ઊભા નથી રે’વાતું ત્યાં ચાર ધામની જાતરા કરવા કેવી રીતે જઈ શકું? મારે ખરેખર ઘરે રહીને આરામ કરવો છે. મને છાતીમાં અસહ્ય દુખાવો થાય છે.’
હવે ડાૅ. બક્ષીની ખોપરી હટી ગઈ. એમણે ઓફિસની છતમાં તિરાડ પડી જાય એવા મોટા અવાજમાં ત્રાડ નાખી, ‘હું તમારા જેવા આળસુ માણસોને બરાબર ઓળખું છું. સરકારનો પગાર મફતમાં ખાવો છો, કામ કરવું નથી,
ખોટેખોટાં સર્ટિફિકેટો લઈ જવાં છે અને છાશવારે સરકારી દવાખાનામાં આવીને ડૉક્ટરોની સામે ગરીબડું મોં કરીને ઊભી રહી જવું છે.’, ‘એવું નથી, સાહેબ.’
‘શટ અપ! એન્ડ ગેટ આઉટ! આઈ સે યુ ગેટ આઉટ!’ આવી રીતે છાતી પર હાથ દબાવીને બેસી પડશો એટલે કંઈ હું તમારાથી છેતરાઈ નહીં જઉં, કેદાર!’
ખરેખર ક્લાર્ક બાપડો છાતીના દુખાવાને કારણે જમીન પર ફસડાઈ પડ્યો હતો, પણ સાહેબે મારેલી ઘંટડીનો અવાજ સાંભળીને બહાર બેઠેલો પ્યૂન કેદાર અંદર દોડી આવ્યો. સલામ મારીને પૂછવા લાગ્યો, ‘સર!’
‘આ કાકો બહાર જતો નથી, તું એને ઘસડીને ઓફિસની બહાર લઈ જા અને એનું મોં ધ્યાનથી જોઈ લેજે. હવે પછી ક્યારેય એને મારી પાસે આવવા દઈશ નહીં.’
કેદાર તો ચિઠ્ઠીનો ચાકર! સિવિલ સર્જનની જીભ ચાલે અને પટાવાળાના હાથ-પગ ચાલે. એ પીડાથી કણસતા વયોવૃદ્ધ ક્લાર્કને શબ્દાર્થમાં ઘસડીને ઓફિસની બહાર
લઈ ગયો. હવે આ આખી ઘટના જો આ રીતે જ ઘટી ગઈ હોત તો વાંધો ન હતો, પણ એ સમયે કારકૂનનો પૌત્ર પણ ત્યાં હાજર હતો. દાદાજીની ઉંમર સત્તાવન વર્ષની અને દીકરાના દીકરાની ઉંમર ત્યારે બાર વર્ષની. સાતમા ધોરણમાં ભણતો કિશોર.
આમ તો એ ઇમેચ્યોર ગણાય, પણ જે જુએ એ સમજી તો શકે જ એવી એની વય. કુમળી વયમાં જોયેલાં કેટલાંક દૃશ્યો માણસના મનમાં કાયમ માટે અંકાઈ જતા હોય છે. એમાં પણ દુ:ખના, શોકના, આઘાતના તો ખાસ. પરંતપ બાર વર્ષનો હતો, પણ દાદાજીનું થયેલું ઘોર અપમાન એ જોવા માત્રથી જ સમજી શકતો હતો. એને ભયંકર આઘાત લાગ્યો. આઘાત લાગવાનું એક કારણ એ હતું કે દાદાજી એને ખૂબ વહાલા હતા અને બીજું કારણ એ હતું કે એ જાણતો હતો કે એના દાદાજી ક્યારેય જુઠ્ઠું બોલતા ન હતા. છેલ્લા ત્રણ-ચાર દિવસથી ભાનુદાદાને બેચેની રહેતી હતી. છાતી પર જાણે મોટો પથ્થર મૂક્યો હોય એમ ભારે ભારે લાગ્યા કરતું હતું.
સહેજ કામ કરવા જાય તો શ્વાસ ચડી જતો હતો. ફેમિલી ડૉક્ટરે પણ દાદાજીને તપાસીને એવી શંકા વ્યક્ત કરી હતી કે આ દુખાવો હાર્ટનો હોઈ શકે છે, તમે એક વાર કોઈ સારા ફિઝિશિયનને મળો!
આજથી પાંચ દાયકાઓ પહેલાં નાનકડા શહેરમાં એક પણ ડિગ્રીધારી ફિઝિશિયન હતા જ નહીં. નછૂટકે ભાનુદાદા ગવર્નમેન્ટ હોસ્પિટલમાં પહોંચી ગયા. ત્યાંના અર્ધદગ્ધ મેડિકલ ઓફિસરે કાર્ડિયોગ્રામ કાઢીને નિદાન કરી દીધું, ‘કશું જ નથી, શરદીની અસર લાગે છે.’
ભાનુદાદાએ સિકનેસ સર્ટિફિકેટ માટે વિનંતી કરી તો મેડિકલ ઓફિસરે સંભળાવી દીધું, ‘મારાથી એવું સર્ટિફિકેટ ન આપી શકાય, તમે સિવિલ સર્જન સાહેબને વિનંતી કરો.’
મેડિકલ ઓફિસર જાણતો હતો કે, મોટા સાહેબ પાસે ગયા પછી શું થવાનું છે? ડૉ. બક્ષીની છાપ એક અતિશય ક્રોધી અમલદાર તરીકેની હતી. એ દરેકની સાથે આવું જ વર્તન કરતા હતા. એમના દિમાગમાં અમલદાર હોવાનો અમલ (નશો) ભરાઈ ગયો હતો. એ એટલું વિવેકભાન પણ ગુમાવી બેઠા હતા કે એમની પાસે આવતા દર્દીઓ મજબૂરીના માર્યા આવે છે, કોઈ શોખથી મળવા નથી આવતું.
ભાનુભાઈ પણ ડૉ. બક્ષીની આવી જ અમાનુષી ઉદ્ધતાઈનો ભોગ બની બેઠા. બાર વર્ષનો પરંતપ દાદાજીને ઊભા કરીને ત્યાંથી રવાના થઈ ગયો. રિક્ષામાં બેસાડીને ઘરે લઈ ગયો. ભાનુભાઈએ ફળિયામાં પગ મૂક્યો એ સાથે જ...!
***
‘સર, બહાર કોઈ આપને મળવા માટે આવ્યું છે.’ પટાવાળાએ ગાંધીનગરની વિશાળ ઓફિસમાં બેસીને રાજ્યના આરોગ્ય ખાતાનો વહીવટ સંભાળતાં પંડ્યા સાહેબને કહ્યું.
‘એમને અંદર મોકલ.’ માથું ફાઇલમાં જ ખોડેલું રાખીને સાહેબે આદેશ આપ્યો.
‘સર, કોઈ જિદ્દી ડોસો છે. એણે આપની એપોઇન્ટમેન્ટ પણ નથી લીધી, તો પણ અંદર આવવા દઉં?’
‘હા, એપોઇન્ટમેન્ટની પ્રથા માત્ર વ્યવસ્થા પૂરતી જ હોય છે. અત્યારે હું બીજા કોઈને મળવાનો નથી અને તેઓ એક સિનિયર સિટિઝન છે, તો પછી એમને પાછા ન કઢાય. એમને મોકલી આપ.’
અને લગભગ સિત્તેરેક વર્ષનો એક વૃદ્ધ આદમી ઓફિસમાં દાખલ થયો. એના હાથ કંપતા હતા. માથું પણ સતત કંપતું રહેતું હતું. ડૉ. પંડ્યા સાહેબ સમજી ગયા. ઊભા થઈને એ વૃદ્ધનો હાથ પકડીને એમને દોરી લાવ્યા. ખુરશીમાં બેસાડ્યા.
‘થેંક્યૂ સર.’ વૃદ્ધે આભાર પ્રદર્શિત કર્યો, ‘છેલ્લાં સાત વર્ષથી પાર્કિન્સન્સ ડિસીઝથી પીડાઉં છું.’
‘ઓહ! આઈ ફીલ સોરી ફોર યુ, સર. બોલો, શા માટે આવી હાલતમાં તમારે અહીં સુધીનો ધક્કો ખાવો પડ્યો?’
‘સર, હું પોતે એક ડૉક્ટર છું. ખરું કહું તો ડૉક્ટર હતો. હવે તો હું જ દર્દી છું. મેં કારકિર્દીની શરૂઆત સિવિલ સર્જન તરીકે કરી હતી. પછી ગવર્નમેન્ટ જોબ છોડી દીધી. પ્રાઇવેટ પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી,
પણ કોઈ કારણસર ન ચાલી. જેમ તેમ કરીને ઘરખર્ચ નીકળી રહેતો હતો. એવી હાલતમાં દીકરાને ભણાવીને મોટો કર્યો. વિદેશ મોકલ્યો. હું અચાનક આ કંપવાનો ભોગ બની ગયો. પત્ની મરી ગઈ. હવે મારે જીવવા માટેના પૈસા...’, ‘કેમ, દીકરો રૂપિયા નથી મોકલતો?’, ‘ના, એને મારા સ્વભાવ સામે વાંધો છે. એ મને ફોન પણ નથી કરતો. હવે મારી એક જ આશા રહી છે. જો મને પેન્શન મળવાનું ચાલુ થઈ જાય તો, તો હું જીવી જાઉં. બાકી તો...’
‘પેન્શન તો મળતું જ હશેને? તમે કેટલાં વર્ષ નોકરી કરી હતી?’, ‘ના, સર. એમાં કાયદો નડે છે. આખું પેન્શન તો દૂરની વાત છે, પણ પાર્ટ પેન્શન મળે એટલા વર્ષની નોકરીમાં મારે ફક્ત એક દિવસ ખૂટે છે. હું એક વર્ષથી ફાઇલ લઈને એક ઓફિસેથી બીજી અને બીજી ઓફિસેથી ત્રીજી એમ ઠોકરો ખાતો ફરું છું, પણ કોઈ મારું સાંભળતું નથી. હમણાં મેં સાંભળ્યું કે ગાંધીનગરમાં હેલ્થ વિભાગમાં કોઈ સજ્જન ઓફિસર મુકાયા છે.
જેમનું નામ છે ડૉ. પંડ્યા સાહેબ. સર, હું તમારી પાસે ખૂબ મોટી આશા લઈને આવ્યો છું. તમે જો ધારો તો એક દિવસ આમથી તેમ કરી શકો છો. સરકારી કાયદાઓમાં ક્યાંક તો છીંડું હોય જ છે. તમે જો ધારો તો...’
‘અવશ્ય! હું કંઈક શોધી કાઢીશ. આપનું નામ?’, ‘ડાૅ. બક્ષી. ડૉ. કમલકાંત હરિવદન બક્ષી. ફાઇલમાં નામ લખેલું છે, સર.’
એક કડાકો થયો. ડાૅ. પંડ્યા સાહેબની નજરમાં એ દૃશ્ય તરવરી ઊઠ્યું. એક તુમાખી સિવિલ સર્જને જ્યારે દાદાજીને એની ઓફિસમાંથી બહાર ફેંકાવી દીધા હતા. તો આ સામે બેઠેલો વૃદ્ધ એ જ શેતાન છે એમને?
ડૉ. પંડ્યાએ ઘંટડી મારી. પટાવાળો દોડી આવ્યો. સાહેબે ધારદાર અવાજમાં ત્રાડ પાડી. આખું, ગાંધીનગર ધ્રૂજી જાય એવા અવાજમાં આદેશ ફરમાવ્યો, ‘આ રાક્ષસને ધક્કા મારીને ઓફિસમાંથી બહાર લઈ જા! આના કારણે જ મારા દાદાજીનું કરુણ મૃત્યુ થયું હતું. હું સજ્જન અવશ્ય છું, પણ હું બુદ્ધ, ઈસુ કે ગાંધી નથી. ઉઠાવ એને!’
