આઠેક વર્ષ પહેલાંની ઘટના. બપોરના સાડા બાર વાગ્યા હશે. કન્સલ્ટિંગ રૂમનું બારણું ખૂલ્યું અને એક મીઠો ટહુકો સંભળાયો, ‘મે આઇ કમ ઇન સર.’ કોઈ પેશન્ટ જ્યારે આવું પૂછે ત્યારે હું સમજી લઉં છું કે એ શિક્ષિત પણ છે અને સંસ્કારી પણ.
- યોગ્ય સમય જવા દીધા પછી નેત્રીએ દિયરવટું કરી લીધું. ત્રીજા જ મહિને ઇચ્છિત પરિણામ મળી ગયું. નેત્રી ઊબકા અને ઊલટીની ફરિયાદો લઈને મને મળવા આવી
એણે આવીને બેઠક લીધી. મેં દસ સેકન્ડમાં એને અવલોકી લીધી. એના આખા વ્યક્તિત્વમાં સૌથી ધ્યાનાકર્ષક તેની આંખો હતી. કીકીનો રંગ તપખીરી હતો. પાંપણ પણછ જેવી હતી. પોપચાં પાંચીકા જેવાં હતાં અને નજર તીર જેવી હતી.
મેં અવલોકન સમેટી લીધું અને પૂછપરછ શરૂ કરી, ‘શું નામ છે?’
એણે પલક ઝપકાવતાં જવાબ આપ્યો, ‘નેત્રી.’
હું પ્રગટપણે તો કશું બોલ્યો નહીં, પણ મનમાં બબડી રહ્યો, ‘જેણે પણ નામ પાડ્યું છે એને દાદ આપવી જોઈએ. સુંદર નેત્રોવાળી દીકરીનું નામ નેત્રી જ હોવું ઘટે.’
મારો બીજો પ્રશ્ન, ‘શા માટે આવવું પડ્યું? શી તકલીફ છે?’
નેત્રીએ જણાવ્યું, ‘લગ્નને ત્રણ વર્ષ થયાં છે. એક પણ વાર પ્રેગ્નન્સી રહી નથી.’
મેં પૂછ્યું, ‘કોઈને બતાવ્યું છે? કોઈ ઇન્વેસ્ટિગેશન્સ કરાવ્યાં છે?’
ઉત્તરમાં એણે બે ફાઇલો કાઢીને ટેબલ પર મૂકી. બે ગાયનેકોલોજિસ્ટ તેને તપાસી ચૂક્યા હતા. લગભગ ત્રણેક વાર એના પતિનો સીમેન ટેસ્ટ થઈ ચૂક્યો હતો. ત્રણેય રિપોર્ટ્સમાં શુક્રાણુની સંખ્યા શૂન્ય હતી. એ પછી પણ નેત્રીને લેપોસ્ક્રોપી તેમજ બીજાં પરીક્ષણો કરાવવાની સલાહ આપવામાં આવી હતી. બંને ફાઇલો વાંચી લીધા પછી મેં નેત્રીને કહ્યું,‘બહેન, તારે જેટલાં ચેક અપ્સ થયાં છે તે બધાં જ નોર્મલ છે. સોનોગ્રાફીનો રિપોર્ટ પણ નોર્મલ છે. મારી સલાહ એવી છે કે તારે વધુ પરીક્ષણો કરાવવાની હમણાં જરૂર નથી. તારા પતિનો રિપોર્ટ ખૂબ જ નિરાશાજનક છે, માટે હમણાં પૂરું ધ્યાન તેેની તરફ આપવું પડશે.’
નેત્રી ઉદાસ થઈ ગઈ. કદાચ એ આ વાત જાણતી હશે. તેણે પૂછ્યું, ‘મારા હસબન્ડનો રિપોર્ટ સુધારવા માટે કંઈ થઈ શકે?’
મેં જવાબ આપ્યો, ‘એક વાર યુરોસર્જનનો અભિપ્રાય મેળવી લઈએ. જો વેરિકોસીલ અથવા હાઇડ્રોસીલ જેવી સમસ્યા હશે તો સર્જરી કરાવ્યા પછી સારું પરિણામ આવી શકશે, પણ જો શુક્રાણુનું ઉત્પાદન જ નહીં થતું હોય
તો પછી...’
‘તો પછી શું?’ નેત્રીની આંખોમાં ચિંતા ઊપસી આવી. ‘તો પછી એક ઉપાય છે. સ્પર્મ બેન્કમાંથી ડોનરનું સેમ્પલ મેળવીને તારા ગર્ભાશયમાં મૂકી આપવાનું. અમારી ભાષામાં એને ટૂંકમાં આઇ.યુ.આઈ (ડી) કહેવાય છે, પણ એ માટે તમારા બંનેની સંમતિ હોવી જોઈએ.’
નેત્રી તરત જ સંમત થઈ ગઈ, ‘સર, મને તો કોઈ જ વાંધો નથી અને મારા પતિ પણ સંમત થઈ જશે એવો મને વિશ્વાસ છે. અમે ક્યારે આવીએ?’
મેં કહ્યું, ‘હમણાં નહીં. પહેલાં યુરોસર્જનને મળીને એમનો અભિપ્રાય લઈ આવો.’
નેત્રી ગઈ. એ પછી 10 દિવસ બાદ એનો ફોન આવ્યો. યુરોસર્જને ટેસ્ટિક્યુલર બાયોપ્સી કરીને અભિપ્રાય આપ્યો હતો કે નેત્રીના પતિના શુક્રપિંડોમાં શુક્રાણુનું ઉત્પાદન જ થતું ન હતું અને હવે ઉપાય રહ્યો હતો આઇ.યુ.આઇ. કરવાનો.
મેં સલાહ આપી, ‘મારે તારા પતિની સંમતિ લેવી પડશે. માટે હવે પછી જ્યારે પણ આવો ત્યારે તમે એને સાથે લાવજો.’
એણે કહ્યું, ‘સર, મારા પતિ તો અત્યારે બીમાર છે, એમને કમળો થયો છે એટલે ફિઝિશિયનના નર્સિંગહોમમાં દાખલ કર્યા છે.’
મેં કહ્યું, ‘એક મહિના પછી આવજે. એને સાજા થઈ જવા દે.’
વાત પૂરી થઈ. હું બીજા દર્દીઓની ધમાલમાં આ વાત ભૂલી ગયો. ક્યારેક નેત્રી યાદ આવી જતી, પણ એ એના સંદર્ભમાં નહીં, એના પતિના સંદર્ભમાં યાદ આવી જતી હતી. એનો પતિ કમળામાંથી બેઠો થઈ ગયો હશેને? કંઈ કોમ્પ્લિકેશન્સ તો નહીં ઊભી થઈ હોય ને?
ત્રણેક મહિના પસાર થઈ ગયા. ન નેત્રી આવી, ન એનો ફોન. પછી અચાનક એ આવી ચડી. તેનું કોરું કપાળ, સફેદ વસ્ત્રો અને આભૂષણો વગરનાં અંગો જોઈને મારા હૈયામાં ધ્રાસ્કો પડ્યો, ‘શું થયું બહેન? તારા પતિ..?’
‘મારા પતિ હવે ક્યારેય નહીં આવી શકે. કમળામાંથી બેઠા થવાના બદલે એ હિપેટિક કોમામાં ચાલ્યા ગયા. હું તમને મળવા આવી હતી તેના છઠ્ઠા દિવસે તેમનું મૃત્યું થયું.’
‘ઓહ! સો સોરી.’ મેં કહ્યું, ‘તો એ કહે કે હવે તું શા માટે આવી છે?’
‘સર, હું એ જાણવા આવી છું કે મારું ફ્યુચર કેવું હશે! તમે સમજી શકો છો કે આટલી જુવાન વયે હું વિધવા તરીકે બેસી તો ન જ રહી શકું. હું જોબ પણ કરતી નથી. આખી જિંદગી સાસરીમાં બોજ બનીને ન જ જીવી શકું. મારાં મમ્મી-પપ્પા મને લઈ જશે અને ભવિષ્યમાં બીજે પરણાવી દેશે. પછી તો મને પ્રેગ્નન્સી રહેશે ને?’
‘હા, જરૂર રહેશે. જો તારામાં કોઈ ખામી નહીં હોય અને તારા બીજી વારના પતિનો શુક્રાણુનો રિપોર્ટ નોર્મલ હશે તો તને અચૂક પ્રેગ્નન્સી રહેશે.’
એ થોડી વાર નીચું જોઈને પગના અંગૂઠા વડે જમીન ખોતરતી રહી. હું સમજી ગયો કે એ કશુંક કહેવા માગે છે. આખરે એણે મોં ખોલ્યું, ‘સર, મારે દિયર છે. મારા પતિથી એ બે વર્ષ નાનો છે. મારાં સાસુ-સસરાની ઇચ્છા એવી છે કે હું મારા દિયર સાથે લગ્ન કરી લઉં, કારણ કે એમ કરવાથી મિલકતના ઝઘડા થતા અટકી જશે.’
મેં પૂછ્યું, ‘સવાલ મિલકતના વિભાજનનો નથી. સવાલ બે હૈયાંને જોડવાનો છે, મનમેળનો છે. તું અત્યાર સુધી જેને દિયરના રૂપમાં જોતી હતી તેને પતિ તરીકે સ્વીકારી શકીશ?’
એ શરમાઈ ગઈ, ‘હા, મારા દિયર દેખાવમાં મારા પતિ કરતાં પણ વધારે હેન્ડસમ છે. અમારા સંબંધો દિયર-ભાભી કરતાં ફ્રેન્ડ્સ જેવા વધારે રહ્યા છે.’
‘અને તારો દિયર શું ઇચ્છે છે?’
એ ફરી શરમાઈ ગઈ, ‘એ તો રાહ જોઈને બેઠો છે.’
‘બસ ત્યારે, કરો કંકુના.’
યોગ્ય સમય જવા દીધા પછી નેત્રીએ દિયરવટું કરી લીધું. ત્રીજા જ મહિને ઇચ્છિત પરિણામ મળી ગયું. નેત્રી ઊબકા અને ઊલટીની ફરિયાદો લઈને મને મળવા આવી. તેને પ્રેગ્નન્સી રહી ગઈ હતી. મેં સારવાર લખી આપી. હવે બધો સમયનો સવાલ હતો. પણ મારી ભીતરમાં રહેલો વાર્તાકાર મને પજવી રહ્યો હતો. મેં એને પૂછ્યું, ‘નેત્રી, સાચું કહેજે, તું બબ્બે પુરુષોનો સંસાર માણી ચૂકી છે. બંને સગા ભાઈઓ હતા. તું કોની સાથે વધારે ખુશ થઈ હોય એવું લાગે છે. ક્યારેય પહેલા પતિને યાદ કરે છે ખરી?’
એને નિખાલસતાથી કબૂલ કર્યું, ‘હા સાહેબ. હું એને ક્યારેય ભૂલી નહીં શકું. એ ખૂબ જ કોમળ સ્વભાવના હતા. મારું ખૂબ ધ્યાન રાખતા હતા. એમણે મને મનનું સુખ આપ્યું. બીજા પતિએ મને તનનું સુખ વધારે આપ્યું, પણ મને એ જ ઘરમાંથી ઇચ્છિત પરિણામ મળી ગયું.’ એ ખુશ થઈને ગઈ અને હું ભાગ્યનું ચક્ર કેવી રીતે ફરે છે એ વિચારતો રહ્યો.
